Binnenstedelijk bouwen: deze architect toont aan dat er meer kan dan optoppen

Architect Ellen Schild liep al lang met een idee rond. Dat rijpte tot een overtuiging, waarna ze zichzelf uitdaagde om het uit te werken tot een concreet plan. Onlangs presenteerde ze dat plan in de vorm van een publicatie: “Deventer, EROP of ERONDER”, ondertitel: Een pleidooi voor slim ruimtegebruik. 

Ze was ooit betrokken bij het ontwerp van Langerak, een onderdeel van de Vinex-locatie Leidsche Rijn in Utrecht. Nu werkt ze niet meer aan dit soort projecten. ‘Bouwen in het buitengebied is echt niet altijd nodig’, stelt Ellen Schild van architectenbureau Studio Groen+Schild in Deventer. ‘Het zou heel erg zijn als we alle groene gebieden in Nederland vol gaan bouwen met nieuwe Vinex-wijken. En ja natuurlijk, de woningbouwopgave is groot, maar we hebben de natuur heel hard nodig. Het mooie is dat ook binnen stedelijke gebieden mogelijkheden zijn om woonruimte te realiseren. Je moet alleen door een andere bril kijken.’  

Duurzaamheid en klimaatdoelen

Dat deed Schild, en ze werkte het idee op eigen initiatief uit tot een uitvoerbaar alternatief voor de stad Deventer. Afhankelijk van de intensiteit van het reguliere werk in de studio schoot het op, of ging het juist wat langzamer. ‘Maar ik wilde dit statement maken; deze kijk op bouwen delen. Duurzaamheid, minder CO₂ uitstoten, klimaatdoelen, groen; ik zie het echt als een missie om dat te bevorderen. En het kan! Al fietsend, lopend en rijdend door Deventer heb ik – samen met een aantal collega’s van SG+S – in kaart gebracht waar ruimte is voor woningen. Dan denk je misschien aan wat lege plekken in de stad, maar het gaat verder. Er kan heel veel!’   

In de publicatie, die Schild middels een Pecha Kucha presenteerde aan genodigden, staan alle manieren van alternatieve stadsuitbreiding beschreven. Compleet met foto’s van inspirerende voorbeelden. ‘Want het is allemaal niet nieuw’, aldus Schild. ‘Optoppen is inmiddels een bekende term in de sector, maar ook van de andere manieren zijn in Nederland voorbeelden te vinden.’

Erop, erin

In de publicatie besteedt Schild uitgebreid aandacht aan de vijf uitwerkingsvormen van slim ruimtegebruik. ‘Ik onderscheid erop (optoppen dus), erin, ertussen, ernaast en eronder’, zegt ze. ‘Om met die eerste te beginnen: in Deventer zijn vrij veel flats van drie tot vier woonlagen, gebouwd in de jaren ’50, ‘60 en ‘70. Maak je daar gebruik van een lichte bouwconstructie met modulaire prefab houtbouw, dan kun je er nog eens twee tot vier woonlagen op zetten. Een mooi voorbeeld van erop realiseren we op dit moment zelf in Hengelo. Daar ontwierpen we op een bestaand schoolgebouw een hotel, appartementen en kantoren. Het gaat deels om vijf en deels om negen bouwlagen. Daarvoor zijn constructieve aanpassingen nodig en in dit specifieke geval wordt de nieuwe constructie door de lagen van het schoolgebouw heen geponst.’ 

Erin is optie twee en daarbij is onder andere leegstand een uitgangspunt. ‘In Deventer staat al jaren een districtscentrale van KPN leeg. Het is een groot pand, midden in het centrum. Voor dit gebouw worden momenteel plannen ontwikkeld om het te transformeren naar wonen.’ 

Ertussen, ernaast, eronder

Inbreiden vertaalt Schild in haar publicatie als ertussen. Ze licht toe: ‘Hier gaat het om vrijkomende grond. Vertrekt er een bedrijf of industrie uit de stad – zoals drukkerij Roto Smeets in Deventer – dan ontstaat er een flinke inbreidingslocatie. Maar ook tussen rijen woningen is vaak ruimte die je bijvoorbeeld kunt benutten door er poortgebouwen op te trekken. Ook een brede steeg kun je opvullen, zolang de doorgang maar intact blijft.’

De kopse kanten van flats zijn heel vaak blinde muren. ‘Heel geschikt om ernaast te bouwen’, zegt Schild, ‘want meestal is er een ruime groenstrook om zo’n flat heen. De optie ernaast maakt dus vooral gebruik van de restruimte in een omgeving.’

Tot slot is er nog eronder. Schild: ‘Dat klinkt misschien gek, maar toch is ook dat een serieuze mogelijkheid. Zo transformeerde onze studio al eens een reinwaterkelder tot een woning. Maar het is ook mogelijk om (deels) onder de grond te bouwen, of een plein of stukje openbaar groen of sportveld op te tillen en daaronder woningen te realiseren. Zo combineer je wonen met andere functies, zoals recreëren en sporten. Het gaat hier meestal om wat kleinere projecten want het is bij deze vorm wel heel belangrijk dat er genoeg daglicht in de woningen kan toetreden.’ 

Deventer als voorbeeld

Het idee van slim ruimtegebruik om woningen binnen stedelijk gebied te kunnen realiseren, werkte Ellen Schild en haar collega’s helemaal uit voor de stad Deventer. ‘Wij werken (en/of wonen) hier met veel plezier. Al met al kwamen we al onderzoekend en inventariserend tot 4822 woningen, die we allemaal – naar type en op kleur – op een kaart in de publicatie hebben aangegeven. Dat is een flinke hoeveelheid. En als we de kernen rondom de stad, die onderdeel zijn van de gemeente Deventer, hadden meegenomen, waren het er nog veel meer geweest.’

Wat hoopt Schild dat er nu gebeurt? ‘De ambitie van de gemeente is om 11.000 woningen te bouwen tussen nu en 2035. Zo’n 6.000 woningen zijn al gepland, dus er blijven er nog 5.000 over. Het mooiste zou zijn als wij (een deel) van onze voorstellen zouden mogen uitwerken. De contacten met de gemeente zijn er, en we gaan naar aanleiding van de publicatie en de presentatie daarvan sowieso verder praten. Wie weet hoe dat uitpakt. Het is niet bedoeld als opgeheven vinger met de boodschap: jullie zijn niet goed bezig. Het is vooral een inspiratiedocument.

‘Mijn statement is: kijk eens op een andere manier, en als architecten kunnen wij dat andere perspectief zichtbaar maken en verbeelden. Verder hoop ik dat dit onderzoek als een voorbeeld kan dienen voor andere steden en gemeenten. En dat er zo uiteindelijk minder groene ruimte opgeofferd hoeft te worden voor woningbouw. Want je ziet het’, zegt Schild tot slot: ‘de mogelijkheden om woningen aan de stad toe te voegen en zo het tekort te verminderen, zijn vaak dichterbij dan je denkt.’